Andrzej Kowal (1938 – 2015)
W latach 1965 – 2006 pracownik Szpitala Babińskiego
W latach 1991 – 2003 Dyrektor Szpitala Babińskiego
12 marca 2015 r. zmarł dr Andrzej Kowal lekarz psychiatra, humanista, człowiek, który całe swoje zawodowe życie związał ze Szpitalem Babińskiego w Krakowie. Andrzej Kowal urodził się 21 kwietnia 1938 r. w Krakowie. Ukończył Śląską Akademię Medyczną w 1961 r., ale kontynuował studia na wydziale filozoficzno-historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1965 r. uzyskał tytuł magistra filozofii. W 1963 r. został powołany do wojskowej służby okresowej, którą odbył w jednostce lotniczej w Mierzęcicach Zawierciańskich jako lekarz jednostki. Zaraz po zwolnieniu do rezerwy złożył podanie o przyjęcie do Szpitala Babińskiego, który wówczas nosił nazwę Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych i 1 lipca 1965 r. rozpoczął pracę jako lekarz młodszy asystent. W Szpitalu przeszedł wszystkie szczeble rozwoju zawodowego, zrobił dwustopniową wówczas specjalizację w dziedzinie psychiatrii, pracował w różnych oddziałach jako starszy asystent. Z pierwszych lat jego pracy zachowała się opinia ówczesnego dyrektora szpitala Jana Gallusa: „Obywatel Andrzej Kowal jest dobrym, inteligentnym lekarzem. Zawodowo – bez zarzutu. Usposobienie łagodne. Doskonałe podejście do pacjentów.”
Młody doktor zainteresował się szczególnie rehabilitacją chorych psychicznie i arteterapią. Rozwijaniu tych obszarów poświęcił swoje dalsze życie zawodowe. W 1973 r. został kierownikiem Działu Rehabilitacji a następnie ordynatorem Oddziału Dziennego, który sam zorganizował i który był pierwszą tego typu jednostką w Krakowie. Dał się poznać nie tylko jako dobry lekarz i wrażliwy człowiek, ale także jako sprawny organizator i menadżer.
W 1991 r. wygrał konkurs i został powołany na stanowisko Dyrektora Szpitala. Funkcję tę pełnił 12 lat, aż do 2003 r. Był to okres bardzo trudny dla zarządzających szpitalami, ze względu na wiele zmian prawnych, zmieniające się warunki ekonomiczne, niedoinwestowanie ochrony zdrowia i brak wizji rozwoju opieki psychiatrycznej. Psychiatria pozostawała dziedziną szczególnie marginalizowaną przy rozdziale środków finansowych. Szpital był przepełniony i bardzo długo nieremontowany. Pozyskiwanie dodatkowych pieniędzy wymagało wiele wysiłku, kreatywności i wytrwałości. W tym trudnym czasie Andrzej Kowal pozyskał środki na generalne remonty: oddziału ogólnopsychiatrycznego 2B, oddziału Profilaktyczno-Rehabilitacyjnego 4A zwanego “Szkołą Życia“, oddziału Rehabilitacji Psychiatrycznej 7B wyposażonego w szereg nowoczesnych pracowni terapeutycznych. Zmodernizowano zniszczoną infrastrukturę szpitalną: centralną kotłownię, kuchnię, oczyszczalnię ścieków, w całości sieć wody pitnej i częściowo kanalizację sanitarną. Wyremontowanowano Kaplicę i budynek Teatru, który z powrotem stał się miejscem otwartym dla pacjentów, a także tzw. „Willę Dyrektorów”, która została przeznaczona na Centrum Terapii przez Sztukę. Rozpoczął także remonty dwóch kolejnych oddziałów: ogólnopsychiatrycznego 7A i sądowego 2A, które zostały ukończone już przez jego następczynię dr Annę Przewłocką.
W oddziałach powoli zmniejszała się liczba łóżek i poprawiały warunki leczenia. Decyzją dyrektora Kowala w każdym oddziale uruchomiono pracownię terapii zajęciowej, zatrudniono także więcej terapeutów i pracowników socjalnych aby opieka nad pacjentami była jak najbardziej kompleksowa. W 2002 r. otwarto pierwszy w Polsce Oddział Leczenia Zaburzeń Osobowości i Nerwic. Rozwinęła się także współpraca z zagranicą – ośrodkami we Francji, Niemczech, Danii, Holandii. Początkowo była to przede wszystkim pomoc materialna i finansowa na rzecz Szpitala Babińskiego, w miarę rozwoju kontaktów poszerzyła się o kolejne obszary związane z opieką psychiatryczną. Dzięki temu personel Szpitala mógł rozwijać swoje kompetencje zawodowe, poznawać modele opieki psychiatrycznej w innych krajach i przenosić niektóre rozwiązania do własnej pracy. W roku 2001 dyrektor Kowal otrzymał nagrodę Ministra Zdrowia za szczególne osiągnięcia w dziedzinie ochrony zdrowia – za stworzenie nowoczesnego programu profilaktyki i rehabilitacji psychiatrycznej, leczniczej i zawodowej. Szczególnym zainteresowaniem Andrzeja Kowala była arteterapia i sztuka art brut. Jako lekarz psychiatra przywiązywał do niej szczególną wagę jako formy leczenia, która przynosi ulgę pacjentom a zarazem wpływa pozytywnie na ich osobisty rozwój. Fascynowała go twórczość osób chorujących psychicznie, szczególnie malarstwo. Organizował liczne plenery i wystawy prac pacjentów Szpitala. Założył i był pierwszym prezydentem Stowarzyszenia „Psychiatria i Sztuka”, którego celem było propagowanie i wspieranie twórczości osób chorujących psychicznie. O terapii kreatywnej pisał, że „jest wyzwaniem dla współczesnej medycyny przesyconej techniką i wiedzą przyrodniczą o reakcjach ludzkiego ciała. Nie kwestionując osiągnięć współczesnej medycyny terapia kreatywna przypomina, że człowiek jest indywidualnością nie dającą się podporządkować schematowi „bodziec – reakcja”.
Jako pracownik i dyrektor Szpitala Babińskiego był z tym miejscem silnie związany. Zajmował się jego rozwojem i pamiętał o jego historii. Dzięki jego inicjatywie powstał pomnik upamiętniający zagładę chorych i likwidację Szpitala w czasie II wojny światowej. Pomnik zaprojektowany przez prof. Józefa Sękowskiego ma formę piety i dwóch tablic z nazwiskami 566 pacjentów, którzy zostali wywiezieni do obozu zagłady KL Auschwitz i tam natychmiast straceni, mieli bowiem pozostać bezimienni. Dzięki inicjatywie i współpracy dyrektora Kowala z Instytutem Pamięci Narodowej nazwiska chorych zostały odnalezione i upamiętnione. Od 2000 roku AndrzejKowal jako dyrektor Szpitala zmagał się z różnymi próbami zmierzającymi do likwidacji Szpitala z powodów ekonomicznych. Wówczas bronił integralności Szpitala i w końcu zapłacił za to stanowiskiem. Pozostał jednakzwiązany z tym miejscem nawet wtedy, gdy już w nim nie pracował. Zawsze uważał, że Szpital jest dobrem społecznym a jego celem musi być zapewnienie właściwej opieki chorym. Tak o tym mówił w 2012 r, w swoim wystąpieniu na 70 rocznicę likwidacji Szpitala.: „Z doświadczeń historii wynika jednak, że aby strzec interesów osób z zaburzeniami psychicznymi trzeba iść pod prąd. Z drugiej strony wiadomo, że stanowisko na urzędzie ma charakter przemijający, a trwały charakter mają wartości służenia pomocą chorym (…) A więc – ten Szpital – nie powinien być zlikwidowany, ani żaden jego obiekt nie powinien służyć innym celom, jak tylko chorym i potrzebującym pomocy z zakresu zdrowia psychicznego.”
Po odejściu ze Szpitala Babińskiego w 2006 r. pracował jako ordynator Dziennego Oddziału Psychoterapii Szpitala MSW w Krakowie. Był założycielem lub współzałożycielem różnych podmiotów m.in. Fundacji Pomocy Chorym Psychicznie im. Tomasza Deca działającej przy Szpitalu Babińskiego, Stowarzyszenia Psychiatria i Sztuka, Małopolskiego Związku Pracodawców Zakładów Opieki Zdrowotnej. Przez ostatnie lata życia, pomimo ciężkiej choroby, pozostawał aktywny, działał w Stowarzyszeniu, leczył pacjentów, często też odwiedzał Szpital Babińskiego.
Odszedł wybitny dyrektor i mądry, niezwykły człowiek. Chorzy stracili dobrego, oddanego lekarza, instytucje, w których pracował – świetnego organizatora i menadżera, organizacje, w których działał – pasjonata i społecznika, Szpital Babińskiego – obrońcę i przyjaciela. W mojej pamięci pozostanie jako mój pierwszy dyrektor, lekarz wrażliwy na potrzeby pacjenta, człowiek z pasją, którą potrafił zarażać współpracowników.
Ewa Jędrys